Таровеҳларда қорининг Қуръонга қараб қироат қилиши

Ҳамидуллоҳ Беруний · 05.06.2016 6 018 марта ўқилган

Lotin alifbosida

Tarovehlarda qorining qiroatini Qur`onga qarab turib, kuzatib borish mumkinmi?

Bismillahir rohmanir rohim.

Televideniyalarda taroveh namozlarida xatmi Qur`on qilinayotganini Makkai mukarramadan to`g`ridan to`g`ri olib ko`rsatiladi. Shunda ba`zi birovlarning Qur`onni ko`tarib turganlarini, imomning qiroatini namozda turib, Qur`onga qarab kuzatib borishayotganini ko`rib qolamiz. Umraga borganlar ham bir necha marta bu holatning guvohi bo`lganlar. Bizdagi tarovehlarda bunday narsalar kuzatilmagan. Keyingi vaqtlarda televideniyaga va Makkai mukarramadagi voqe`likka ko`r-ko`rona taqlid va o`zaro «bilimdon»lik natijasida shu ishni qilayotganlarni eshitib qolmoqdamiz.

Xullas, bu ishning shar`iy hukmi nima ekanini bilish uchun ilmiy izlanishlar olib borishga hamda uning xulosalarini taqdim qilishga jazm etdik.

Namozda qiroatni Qur`ondan o`qish yoki kuzatib borish borasida islom olamida uch xil fiqhiy qarash shakllangan:

1) Imomi A`zam Abu Hanifa (r.a.)ning fatvosiga ko`ra namozda Qur`ondan qiroat qilish namozni buzadi: imomning qiroatini yoki o`zining qiroatini Qur`onga qarab kuzatib borayotgan odamning namozi buziladi. Agar u imomga shu holatida luqma bersa, undan luqma olgan imomning ham va unga iqtido qilayotganlarning ham namozi buziladi. Chunki, imom tashqaridan ta`lim olgan bo`ladi. Bu mas`ala mazhabimizning eng mo«tabar asarlaridan bo`lmish “al-Hidoya”ning sharhlarida batafsil izohlangan. Mushafdan, Qur`ondan qarab qiroat qilish namozning buzilishiga olib kelishiga Shams ul-aimma as-Saraxsiy (r.h.), Hofiziddin an-Nasafiy (r.h.), Imom az-Zayla`iy (r.h.) kabi faqihlar jazm qilganlar.

2) Imomaynlar nazdida, ya`ni, Imom Abu Yusuf (r.h.) va Imom Muhammad ash-Shayboniy (r.h.) nazdida namozda qiroatni Qur`onga qarab o`qish namozni buzmaydi, balki makruh bo`ladi. Chunki, bu amal g`ayri din – kitobiylarning ishiga o`xshaydi. Nasroniy va yahudiylarning ibodatgohlarida rohiblar muqaddas kitoblariga qarab turib, undan qiroat qilib ibodat qilishga odatlanganlar. Imom Molik (r.h.) mazhabining fiqhiy qarashlari ham bunga muvofiq keladi.

Namozda Qur`onga qarab qiroat qilish makruh bo`ladi, deganlar o`zlaridan oldin o`tgan tobe`inlarning gaplariga ergashganlar. Imom Naxa`iy, Said ibn Musayyab, ash-Sha`biy, Hasan Basriy, Sulaymon ibn Hanzala, Mujohid, Hammod, Qatoda, Abu Abdurahmon as-Sulamiy rahimahumulloh kabi zotlar bu narsani makruh, deyishgan ekan. Ta`kidlab o`tish joizki, agar buni qasddan qilsa, namozni buzadi, degan qarashda bo`lgan tobe`inlar ham bor (Zafar Ahmad al-Usmoniy at-Tahonaviy. E`lo us-sunan. 4-juz. – Bayrut: Dor al-fikr, 2001. – B. 1555).

3) Imom Shofi`iy (r.h.) fikricha, mushafga qarab o`qish namozni ham buzmaydi, makruh ham bo`lmaydi. Hanbaliylar ham ushbu fikrga kelganlar. Biroq, Ahmad ibn Hanbal (r.h.) fikricha, Qur`ondan qarab qiroat qilinayotgan namozning farz yoki nafl orasida farqi bo`lishi mumkin (Mavsuat al-fiqhiyya. 33-jild. – Vazorat al-avqof va ash-shuun al-islomiya, Kuvayt: Dor as-Safva, 1995. – B. 57). Ularning dalili shuki, Qur`onga qarab qiroat qilishning o`zi ibodat. Bu yerda ibodatga ibodat qo`shilib, nur ustiga nur bo`ladi. O`tgan ulug` zotlarning namozda Qur`onga qarab qiroat qilish hollari rivoyatlar orqali yetib kelgan. Uning makruh emasligi shundanki, ahli kitobning hammasi ham muqaddas kitoblariga qarab ibodat qilavermaydi. Ba`zilari yoddan, qalbidan ham o`qishadi. Ahli kitobga o`xshash makruh bo`lsa, Qur`onni yoddan o`qish ham makruh bo`lishi kerak edi. Bu mumkin emas. Demak, namozda Qur`onni yuzidan o`qish ham makruh emas.

Imom Shofi`iy (r.h.)ning dalilida namozda Qur`onga qarab o`qish haqida sahih hadisi sharif bor. Buni Abdulhay al-Laknaviy aytishiga qaraganda, Imom Shofi`iy (r.h.)ning o`zi musnadida rivoyat qilgan (Abdulhayy al-Laknaviy. Quvvat al-mug`tazin bi-fath al-muqtadin // Rasoilu al-Laknaviy. –Karotshi: Maktabat al-Qur`on, 1419. – B. 246). Shuningdek, mazkur rivoyatni Imom Bayhaqiy (r.h.) o`z hadis to`plamida keltirgan (Bayhaqiy, 2/3183). Imom Buxoriy (r.h.) esa mazkur rivoyatni ta`liqan keltirgan (Buxoriy, 1/691-692).

O`sha rivoyat shuki, Oysha onamiz (r.a.) mavlolari (ozod qilgan qullari) Zakvon (r.a.)ga imom bo`lishga buyuradilar va u Qur`onga qarab namoz o`qigan. Oysha onamiz (r.a.) uni inkor qilmasdan unga iqtido qilganlar.

Bunga qo`shimcha ravishda sahoba Anas ibn Molik (r.a.) ham xuddi shunday qilganlari, uning orqasida xodimi Qur`on ko`tarib turgani, Anas ibn Molik (r.a.) adashib yoki chalg`ib ketsa, orqadagi xodim unga Qur`onni ochib ko`rsatgani, unga qarab Anas ibn Molik (r.a.) yana ravon qiroat qilib ketgani haqidagi rivoyatni keltirish mumkin (Bayhaqiy, 3/5579; Ibn Abu Shayba, 2/7223, 7300).

Namozda Qur`onga qarab qiroat qilish namozni fosid qilishi, vayron qilib, buzishini ta`kidlagan Imomi A`zam Abu Hanifa (r.h.) va uning tarafdorlari boshqalarning fiqhiy qarashlariga sabab bo`lgan dalillariga quyidagicha javoblar taqdim qilganlar:

1) Oysha onamiz (r.a.) va Zakvon (r.a.) hadisini hatto Imom Buxoriy (r.h.) ham rivoyat qilgan, deyiladi. Lekin, bu voqeani Imom Buxoriy (r.h.) sahih hadislar to`plamining birinchi jildi 692-raqamli hadis oldida ta`liqan bob sarlavhasida aytgan bo`lsa-da, biroq, rivoyatning o`zini keltirgan emas. Shuningdek, Imom Abdurrazzoq (r.h.) rivoyatida esa Zakvon (r.a.) Oysha onamiz (r.a.)ga imom bo`lganligi zikr qilingan bo`lsa-da, biroq, aynan Qur`onga qarab imomatchilik qilgani aytilgan emas (Abdurrazzoq, 2/3825).

2) Anas ibn Molik (r.a.)ning va shuningdek, Oysha onamiz (r.a.)ning xodimlariga Qur`on ko`tartirib qo`ygani ularning ijtihodiy ishlari bo`lib, Rasululloh (s.a.v.)dan sobit bo`lgan sahih hadisi sharifga mos kelmaydi. Shuning uchun ham bu ikki sahobiyning inkor qilmagan ishlarini Imom Molik (r.h.) faqat nafl namozlarda joiz bo`lsa kerak, degan qarorga kelgan.

3) Agar qori Qur`on oyatlarini mukammal hifz qilgan bo`lsa-yu, oldida ochiq turgan Qur`onga qarab, uning tartibi, sahifalarda joylashishini fahmlab olsa, mehrobda yozilganini fahmlab olsa, tili bilan takrorlamasa, namoz buzilmasligi fiqh kitoblarida ham zikr etilgan (Tohir ibn Ahmab ibn Abdurrashid al-Buxoriy. Xulosat ul-fatovo. 1-jild. – Laknau: Navol kishvar, 1911. – B. 98-99). Ibn Obidiyn (r.h.) «Bahr ur-roiq»qa yozgan hoshiyasida bu holatda hofizi Kalomulloh bo`lgan qori Qur`onni ko`tarib turmasa, namozi buzilmaydi, agar o`zi yoki iqtido qiluvchi Qur`onni ko`tarib tursa, namozi buziladi, degan (Qarang: Ibn Obidiyn. Minhat ul-Xoliq hoshiyatu Bahr ur-roiq. 2-jild. – Misr: Ilmiya, 1910. – B. 11). «al-Hidoya»da ham shu fikr ifodalangan (Burhoniddin al-Marg`inoniy. Al-Hidoya. 1-jild. – Laknau: Yusufiy, 1314. – B. 122).

Zakvon (r.a.)ning amali ana shu tariqada bo`lgan bo`lishi ham mumkin.

Mana shu javoblarning maqbulidir!

4) Oysha onamiz (r.a.) va Zakvon (r.a.) hadisidagi ma`no shuki, Zakvon (r.a.) har ikki rak`atdan keyin yoki to`rt rak`atli tarviha orasida Qur`onni ochib, Qur`on oyatlarini va tartibini esga solib olgan. Bunday qilish hozirgi qorilarimizda ham kuzatiladi. Roviy esa namozni Zakvon (r.a.) mushafdan orada ko`rib-ko`rib o`qib berdi, deb keltirmoqchi bo`lgan. Hanafiy mazhabining taniqli olimi Imom az-Zayla`iy (r.h.) o`zining «Tabyin al-haqoiq» asarida ham mazkur hadisni shu xilda ta`bir qilgan (az-Zayla`iy. Tabyin al-haqoiq // al-Maktabat ash-shomila. 2/257-258).

5) Imom Shofi`y (r.h.) aytganidek, ahli kitobga hamma holatlarda o`xshash makruh emasligi to`g`ri. Biroq, tashabbuhning o`zi, o`xshash va o`xshatishning o`zi makruh emas. Qaysi narsada biz ham nochor qolsak, o`shani qilish bizga mumkin bo`ladi. Yeyish-ichishda yoki ba`zi zaruriy ishlarda ahli kitobga o`xshashimiz mumkin. Ammo, namozda Qur`onga qarab qiroat qilish zarurat emas. Binobarin, uni biz joiz emas, deymiz.

6) Shuningdek, ulamolarimiz Qur`onni namozda ko`tarib turish, uni varaqlash, unga nazar solib turish amali kasir, deydilar. Amali kasir esa namozni buzadi. Amali kasir bu – uni qilayotgan odamni tashqaridan qaragan odam namoz o`qimayapti, deb o`ylashidir. Demak, bu yerda Qur`onni bir qo`lda ko`tarib tursa ham namoz buziladi, deganidir. Agar Qur`onni ko`tarmasdan, varaqlamasdan, balki, oldida ochib qo`yib, unga qarab o`qisa ham undan talqin qilganligi, ta`lim olganligi bois namoz buziladi. (Ali al-qori. Sharh an-Niqoya. 1-jild. – Qozon, 1904. – B. 165).

7) Qur`onni ko`tarib turib, unga qarab qiroat qilishda, boshqa sunnatlar ham tark qilinadi. Masalan, ikkala qo`lni namozda takbiri tahrimada ko`tarish, qiroat paytida qo`llarni qovushtirib turish, ruku`da tizzalarni ushlash, qa`dada o`tirganda, ishorai sabboba qilish kabilarni tark qilishga to`g`ri kelib qoladi. Shuningdek, ruku` va sajdaga borganda buyuk hurmatga ega Qur`onning ta`zimi qandaydir ma`noda nuqsonga uchrab qoladi.

Imom A`zam Abu Hanifa (r.h.)ning namozda Qur`onga qarab qiroat qilish namozni buzadi, degan fatvo berishiga bir qancha sahih hadisi shariflar dalil bo`lgan. Gap shundaki, agar biror kimsa Qur`onni yoddan bilmasa, undan birorta oyatni hifz qilmagan bo`lsa, u namozini yod olgungacha qiroatsiz o`qiyveradi. Mana shunday zarurat vaqtida ham Qur`onga qarab qiroat qilmaydi. Buni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o`zlari o`rgatganlar:

Imom Abu Dovud (r.h.) va Termiziy (r.h.) hasan deb rivoyat qilgan hadisi sharifda Payg`ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bir kishiga namozni o`rgatganlarida unga bunday deganlar:

إن كان معك قرآن فاقرأ و الا فاحمد الله و كبره و هلله ثم اركع

“O`zing bilan birga Qur`on bo`lsa, (ya`ni Qur`ondan oyatlar yod olgan bo`lsang), uni qiroat qil. Agar unday bo`lmasa, Allohga hamdu sano ayt, takbir ayt va tahlil ayt. So`ng ruku` qilgin!” (Termiziy, 1/302; Abu Dovud, 1/320-322; Ahmad, 4/340; Shofi`iy, «al-Umm», 1/88; Bayhaqiy, 2/102, 133e134, 345, 372).

Abdulloh ibn Abi Avfo (r.a.) rivoyat qilgan hadisi sharifda bir kishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning oldilariga kelib: “Men Qur`ondan hech narsa olishga qodir bo`la olmayapman. Menga joiz bo`ladigan narsalarni o`rgating” debdi. Shunda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam unga kalimai tamjidni:

سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر و لا حول و لا قوّة الا بالله

kalimalarini o`rgatib qo`yibdilar.

Bu hadisni Ahmad, Abu Dovud, Nasoiy, Doraqutniy, Ibn Hibbon, Hokim rahimahumulloh kabi muhaddislar rivoyat qilganlar (Abu Dovud, Nasoiy, Ibn Hibbon, Hokim, Ahmad, 4/335; Doraqutniy).

Agar Qur`ondan qarab o`qish mumkin bo`lganida, o`sha Qur`ondan birorta oyatni bilmagan kimsaga oyatlarni yozdirib berilgan bo`lar edi. Shuning uchun hanafiy olimlaridan Abu Bakr Muhammad ibn al-Fazl al-Fazliy (r.h.) bunday degan: «Biror kimsa Qur`onni o`qishni bilsa-yu, biroq uni yoddan, qalbidan o`qishni bilmasa, unga qiroatsiz namozni ado qilishi joiz bo`lishiga ijmo` qilganmiz. Zotan, agar mushafdan qarab qiroat joiz bo`lganda edi, namozni qiroatsiz ado qilish muboh bo`lmagan bo`lardi» (Qarang: Ibn Nujaym al-Misriy. Bahr ur-roiq. 2-jild. – Misr: Ilmiya, 1910. – B. 11).

Imomi A`zam Abu Hanifa (r.h.)ning fiqhiy qarashini Ibn Abu Dovud (r.h.)ning taniqli sahoba Ibn Abbos (r.a.)dan qilgan rivoyati ham tasdiqlaydi:

نهانا أمير المؤمنين عمر رضى الله عنه ان نؤمّ الناس فى المصحف و نهانا ان يؤمنا الا المحتلم

“Amir al-mo«minin Hazrati Umar (r.a.) bizni odamlarga mushafga qarab imom bo`lishimizdan va balog`atga yetmaguncha imomatchilik qilishimizdan qaytardilar” (al-Muttaqiy, «Kanz ul-ummol», 1/22837; at-Tahonaviy, «E`lo us-sunan», 4/1417).

Hanafiy mazhabining mumtoz fiqh davrining eng so`nggi vakillaridan biri Abdulhay Laknaviy (r.h.) namozda Qur`ondan qarab qiroat qilish hukmlari borasida «al-Qavl al-ashraf fi-l-fath `an al-mushaf» («Mushafdan luqma berish borasida sharofatli fiqhiy qarash») nomli risola yozgan. Ushbu risolada muallif Imomi A`zam Abu Hanifa (r.h.)ning gaplarini quvvatlagan.

Ta`kidlash lozimki, Qur`ondan qarab qiroat qilish yoki imomning qiroatini Qur`onga qarab kuzatib borish namozning buzilishiga sabab bo`ladi, degan fatvoda turish bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgan emas. Chunki, bu fatvo bilan Qur`onni yod olishga, hifz qilishga, murattab qorilarning, mohir hofizi Qur`onlarning yetishib chiqishiga zamin bo`ladi. Bugungi kunda Qur`onni yod olishga nisbatan bo`lgan ixlos va himmatlarning ancha ozayib ketgani tufayli, namozda Qur`onning o`zidan qiroat qilish durust, degan fatvo beriladigan bo`lsa, bu buyuk va savobli amal yanada kamayib ketishiga sabab bo`lib qolmasmikin?!

Shu yerda aynan Qur`oni karim – mushaflarga qarab o`qish namozni buzsa-da, devorga va mehroblarga yozilgan oyatlarni o`qish ham namozni buzishini ta`kidlab o`tish kerak (Qarang: Ibn Nujaym al-Misriy. Bahr ur-roiq. 2-jild. – Misr: Ilmiya, 1910. – B. 11).

2011 yilda ishbilarmonlar islom olamiga «elektron mehrob» taklif qildilar. Unga ko`ra mehrob kompyuterlashtiriladi, Qur`oni karim sahifalari sekin-sekin ochilaveradi. Qori unga qarab, Qur`onni namozda qiroat qilib berishi osonlashadi. Buni keyinchalik, butun masjidning qibla tarafini ellektronlashtirib, Qur`on oyatlari yozilib, sekin-sekin o`tib turadigan qilish ham mumkin. Bu zohiran qaraganda, qorilarga osonlik tug`diradi. Biroq, u Qur`onni yod olish, puxta va pishiq qorilarning yetishib chiqishining oldini olib qo`yadi. Mehrobda yoki qibladevorda Qur`on oyatlarining ko`rinib turishi qorilarning hofizligini yo`qqa chiqaradi, chala qorilar yoki umuman Qur`onning hatto bitta surasini yoddan bilmaydigan namozxonlarning ko`payishiga sabab bo`ladi, na`uzu billoh. Shuning uchun butun dunyo ulamolari bu fikrga qat`iy qarshi chiqdilar va «elektron mehrob» aslo mumkin emasligini ta`kidladilar.

Bu voqeadan namozda Qur`ondan qarab qiroat qilinsa yoki imomning qiroatini Qur`onga qarab kuzatib borilsa, namoz buziladi, deyilgan Imom A`zam Abu Hanifa (r.a.)ning mazhablari naqadar afzal va haqqoniy ekani ma`lum bo`ladi!

O`rta Osiyoning ixlosli musulmonlari azaldan Imomi A`zam (r.h.) mazhabiga muhabbatli bo`lib, bu mintaqa qorilari, namozxonlari o`z namozlarida Qur`ondan qarab qiroat qilmaganlar. Qur`onni barkamol hifz qilishga, iloji boricha, o`zlari ham, odamlarga ham, namozni beshubha o`qib berishga intilib kelganlar. Hech kim namozda turib, o`z imomining qiroatini Qur`onga qarab kuzatib bormagan, qorini tekshirib turmagan. Balki, Qur`onni jonqulog`i bilan tinglab, uning ma`no-mazmunini anglashga harakat qilib, xushu` va xuzu` ila namozda qoim bo`lganlar. Bundan keyin ham shunday bo`lib qolajak!

Hamidulloh Beruniy

Таровеҳларда қорининг қироатини Қуръонга қараб туриб, кузатиб бориш мумкинми?

Бисмиллаҳир роҳманир роҳим.

Телевиденияларда таровеҳ намозларида хатми Қуръон қилинаётганини Маккаи мукаррамадан тўғридан тўғри олиб кўрсатилади. Шунда баъзи бировларнинг Қуръонни кўтариб турганларини, имомнинг қироатини намозда туриб, Қуръонга қараб кузатиб боришаётганини кўриб қоламиз. Умрага борганлар ҳам бир неча марта бу ҳолатнинг гувоҳи бўлганлар. Биздаги таровеҳларда бундай нарсалар кузатилмаган. Кейинги вақтларда телевиденияга ва Маккаи мукаррамадаги воқеъликка кўр-кўрона тақлид ва ўзаро «билимдон»лик натижасида шу ишни қилаётганларни эшитиб қолмоқдамиз.

Хуллас, бу ишнинг шаръий ҳукми нима эканини билиш учун илмий изланишлар олиб боришга ҳамда унинг хулосаларини тақдим қилишга жазм этдик.

Намозда қироатни Қуръондан ўқиш ёки кузатиб бориш борасида ислом оламида уч хил фиқҳий қараш шаклланган:

1) Имоми Аъзам Абу Ҳанифа (р.а.)нинг фатвосига кўра намозда Қуръондан қироат қилиш намозни бузади: имомнинг қироатини ёки ўзининг қироатини Қуръонга қараб кузатиб бораётган одамнинг намози бузилади. Агар у имомга шу ҳолатида луқма берса, ундан луқма олган имомнинг ҳам ва унга иқтидо қилаётганларнинг ҳам намози бузилади. Чунки, имом ташқаридан таълим олган бўлади. Бу масъала мазҳабимизнинг энг мўътабар асарларидан бўлмиш “ал-Ҳидоя”нинг шарҳларида батафсил изоҳланган. Мусҳафдан, Қуръондан қараб қироат қилиш намознинг бузилишига олиб келишига Шамс ул-аимма ас-Сарахсий (р.ҳ.), Ҳофизиддин ан-Насафий (р.ҳ.), Имом аз-Зайлаъий (р.ҳ.) каби фақиҳлар жазм қилганлар.

2) Имомайнлар наздида, яъни, Имом Абу Юсуф (р.ҳ.) ва Имом Муҳаммад аш-Шайбоний (р.ҳ.) наздида намозда қироатни Қуръонга қараб ўқиш намозни бузмайди, балки макруҳ бўлади. Чунки, бу амал ғайри дин – китобийларнинг ишига ўхшайди. Насроний ва яҳудийларнинг ибодатгоҳларида роҳиблар муқаддас китобларига қараб туриб, ундан қироат қилиб ибодат қилишга одатланганлар. Имом Молик (р.ҳ.) мазҳабининг фиқҳий қарашлари ҳам бунга мувофиқ келади.

Намозда Қуръонга қараб қироат қилиш макруҳ бўлади, деганлар ўзларидан олдин ўтган тобеъинларнинг гапларига эргашганлар. Имом Нахаъий, Саид ибн Мусаййаб, аш-Шаъбий, Ҳасан Басрий, Сулаймон ибн Ҳанзала, Мужоҳид, Ҳаммод, Қатода, Абу Абдураҳмон ас-Суламий раҳимаҳумуллоҳ каби зотлар бу нарсани макруҳ, дейишган экан. Таъкидлаб ўтиш жоизки, агар буни қасддан қилса, намозни бузади, деган қарашда бўлган тобеъинлар ҳам бор (Зафар Аҳмад ал-Усмоний ат-Таҳонавий. Эъло ус-сунан. 4-жуз. – Байрут: Дор ал-фикр, 2001. – Б. 1555).

3) Имом Шофиъий (р.ҳ.) фикрича, мусҳафга қараб ўқиш намозни ҳам бузмайди, макруҳ ҳам бўлмайди. Ҳанбалийлар ҳам ушбу фикрга келганлар. Бироқ, Аҳмад ибн Ҳанбал (р.ҳ.) фикрича, Қуръондан қараб қироат қилинаётган намознинг фарз ёки нафл орасида фарқи бўлиши мумкин (Мавсуат ал-фиқҳиййа. 33-жилд. – Вазорат ал-авқоф ва аш-шуун ал-исломия, Кувайт: Дор ас-Сафва, 1995. – Б. 57). Уларнинг далили шуки, Қуръонга қараб қироат қилишнинг ўзи ибодат. Бу ерда ибодатга ибодат қўшилиб, нур устига нур бўлади. Ўтган улуғ зотларнинг намозда Қуръонга қараб қироат қилиш ҳоллари ривоятлар орқали етиб келган. Унинг макруҳ эмаслиги шунданки, аҳли китобнинг ҳаммаси ҳам муқаддас китобларига қараб ибодат қилавермайди. Баъзилари ёддан, қалбидан ҳам ўқишади. Аҳли китобга ўхшаш макруҳ бўлса, Қуръонни ёддан ўқиш ҳам макруҳ бўлиши керак эди. Бу мумкин эмас. Демак, намозда Қуръонни юзидан ўқиш ҳам макруҳ эмас.

Имом Шофиъий (р.ҳ.)нинг далилида намозда Қуръонга қараб ўқиш ҳақида саҳиҳ ҳадиси шариф бор. Буни Абдулҳай ал-Лакнавий айтишига қараганда, Имом Шофиъий (р.ҳ.)нинг ўзи муснадида ривоят қилган (Абдулҳайй ал-Лакнавий. Қувват ал-муғтазин би-фатҳ ал-муқтадин // Расоилу ал-Лакнавий. –Каротши: Мактабат ал-Қуръон, 1419. – Б. 246). Шунингдек, мазкур ривоятни Имом Байҳақий (р.ҳ.) ўз ҳадис тўпламида келтирган (Байҳақий, 2/3183). Имом Бухорий (р.ҳ.) эса мазкур ривоятни таълиқан келтирган (Бухорий, 1/691-692).

Ўша ривоят шуки, Ойша онамиз (р.а.) мавлолари (озод қилган қуллари) Заквон (р.а.)га имом бўлишга буюрадилар ва у Қуръонга қараб намоз ўқиган. Ойша онамиз (р.а.) уни инкор қилмасдан унга иқтидо қилганлар.

Бунга қўшимча равишда саҳоба Анас ибн Молик (р.а.) ҳам худди шундай қилганлари, унинг орқасида ходими Қуръон кўтариб тургани, Анас ибн Молик (р.а.) адашиб ёки чалғиб кетса, орқадаги ходим унга Қуръонни очиб кўрсатгани, унга қараб Анас ибн Молик (р.а.) яна равон қироат қилиб кетгани ҳақидаги ривоятни келтириш мумкин (Байҳақий, 3/5579; Ибн Абу Шайба, 2/7223, 7300).

Намозда Қуръонга қараб қироат қилиш намозни фосид қилиши, вайрон қилиб, бузишини таъкидлаган Имоми Аъзам Абу Ҳанифа (р.ҳ.) ва унинг тарафдорлари бошқаларнинг фиқҳий қарашларига сабаб бўлган далилларига қуйидагича жавоблар тақдим қилганлар:

1) Ойша онамиз (р.а.) ва Заквон (р.а.) ҳадисини ҳатто Имом Бухорий (р.ҳ.) ҳам ривоят қилган, дейилади. Лекин, бу воқеани Имом Бухорий (р.ҳ.) саҳиҳ ҳадислар тўпламининг биринчи жилди 692-рақамли ҳадис олдида таълиқан боб сарлавҳасида айтган бўлса-да, бироқ, ривоятнинг ўзини келтирган эмас. Шунингдек, Имом Абдурраззоқ (р.ҳ.) ривоятида эса Заквон (р.а.) Ойша онамиз (р.а.)га имом бўлганлиги зикр қилинган бўлса-да, бироқ, айнан Қуръонга қараб имоматчилик қилгани айтилган эмас (Абдурраззоқ, 2/3825).

2) Анас ибн Молик (р.а.)нинг ва шунингдек, Ойша онамиз (р.а.)нинг ходимларига Қуръон кўтартириб қўйгани уларнинг ижтиҳодий ишлари бўлиб, Расулуллоҳ (с.а.в.)дан собит бўлган саҳиҳ ҳадиси шарифга мос келмайди. Шунинг учун ҳам бу икки саҳобийнинг инкор қилмаган ишларини Имом Молик (р.ҳ.) фақат нафл намозларда жоиз бўлса керак, деган қарорга келган.

3) Агар қори Қуръон оятларини мукаммал ҳифз қилган бўлса-ю, олдида очиқ турган Қуръонга қараб, унинг тартиби, саҳифаларда жойлашишини фаҳмлаб олса, меҳробда ёзилганини фаҳмлаб олса, тили билан такрорламаса, намоз бузилмаслиги фиқҳ китобларида ҳам зикр этилган (Тоҳир ибн Аҳмаб ибн Абдуррашид ал-Бухорий. Хулосат ул-фатово. 1-жилд. – Лакнау: Навол кишвар, 1911. – Б. 98-99). Ибн Обидийн (р.ҳ.) «Баҳр ур-роиқ»қа ёзган ҳошиясида бу ҳолатда ҳофизи Каломуллоҳ бўлган қори Қуръонни кўтариб турмаса, намози бузилмайди, агар ўзи ёки иқтидо қилувчи Қуръонни кўтариб турса, намози бузилади, деган (Қаранг: Ибн Обидийн. Минҳат ул-Холиқ ҳошияту Баҳр ур-роиқ. 2-жилд. – Миср: Илмия, 1910. – Б. 11). «ал-Ҳидоя»да ҳам шу фикр ифодаланган (Бурҳониддин ал-Марғиноний. Ал-Ҳидоя. 1-жилд. – Лакнау: Юсуфий, 1314. – Б. 122).

Заквон (р.а.)нинг амали ана шу тариқада бўлган бўлиши ҳам мумкин.

Мана шу жавобларнинг мақбулидир!

4) Ойша онамиз (р.а.) ва Заквон (р.а.) ҳадисидаги маъно шуки, Заквон (р.а.) ҳар икки ракъатдан кейин ёки тўрт ракъатли тарвиҳа орасида Қуръонни очиб, Қуръон оятларини ва тартибини эсга солиб олган. Бундай қилиш ҳозирги қориларимизда ҳам кузатилади. Ровий эса намозни Заквон (р.а.) мусҳафдан орада кўриб-кўриб ўқиб берди, деб келтирмоқчи бўлган. Ҳанафий мазҳабининг таниқли олими Имом аз-Зайлаъий (р.ҳ.) ўзининг «Табйин ал-ҳақоиқ» асарида ҳам мазкур ҳадисни шу хилда таъбир қилган (аз-Зайлаъий. Табйин ал-ҳақоиқ // ал-Мактабат аш-шомила. 2/257-258).

5) Имом Шофиъй (р.ҳ.) айтганидек, аҳли китобга ҳамма ҳолатларда ўхшаш макруҳ эмаслиги тўғри. Бироқ, ташаббуҳнинг ўзи, ўхшаш ва ўхшатишнинг ўзи макруҳ эмас. Қайси нарсада биз ҳам ночор қолсак, ўшани қилиш бизга мумкин бўлади. Ейиш-ичишда ёки баъзи зарурий ишларда аҳли китобга ўхшашимиз мумкин. Аммо, намозда Қуръонга қараб қироат қилиш зарурат эмас. Бинобарин, уни биз жоиз эмас, деймиз.

6) Шунингдек, уламоларимиз Қуръонни намозда кўтариб туриш, уни варақлаш, унга назар солиб туриш амали касир, дейдилар. Амали касир эса намозни бузади. Амали касир бу – уни қилаётган одамни ташқаридан қараган одам намоз ўқимаяпти, деб ўйлашидир. Демак, бу ерда Қуръонни бир қўлда кўтариб турса ҳам намоз бузилади, деганидир. Агар Қуръонни кўтармасдан, варақламасдан, балки, олдида очиб қўйиб, унга қараб ўқиса ҳам ундан талқин қилганлиги, таълим олганлиги боис намоз бузилади. (Али ал-қори. Шарҳ ан-Ниқоя. 1-жилд. – Қозон, 1904. – Б. 165).

7) Қуръонни кўтариб туриб, унга қараб қироат қилишда, бошқа суннатлар ҳам тарк қилинади. Масалан, иккала қўлни намозда такбири таҳримада кўтариш, қироат пайтида қўлларни қовуштириб туриш, рукуъда тиззаларни ушлаш, қаъдада ўтирганда, ишораи саббоба қилиш кабиларни тарк қилишга тўғри келиб қолади. Шунингдек, рукуъ ва саждага борганда буюк ҳурматга эга Қуръоннинг таъзими қандайдир маънода нуқсонга учраб қолади.

Имом Аъзам Абу Ҳанифа (р.ҳ.)нинг намозда Қуръонга қараб қироат қилиш намозни бузади, деган фатво беришига бир қанча саҳиҳ ҳадиси шарифлар далил бўлган. Гап шундаки, агар бирор кимса Қуръонни ёддан билмаса, ундан бирорта оятни ҳифз қилмаган бўлса, у намозини ёд олгунгача қироатсиз ўқийверади. Мана шундай зарурат вақтида ҳам Қуръонга қараб қироат қилмайди. Буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ўргатганлар:

Имом Абу Довуд (р.ҳ.) ва Термизий (р.ҳ.) ҳасан деб ривоят қилган ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бир кишига намозни ўргатганларида унга бундай деганлар:

إن كان معك قرآن فاقرأ و الا فاحمد الله و كبره و هلله ثم اركع

“Ўзинг билан бирга Қуръон бўлса, (яъни Қуръондан оятлар ёд олган бўлсанг), уни қироат қил. Агар ундай бўлмаса, Аллоҳга ҳамду сано айт, такбир айт ва таҳлил айт. Сўнг рукуъ қилгин!” (Термизий, 1/302; Абу Довуд, 1/320-322; Аҳмад, 4/340; Шофиъий, «ал-Умм», 1/88; Байҳақий, 2/102, 133э134, 345, 372).

Абдуллоҳ ибн Аби Авфо (р.а.) ривоят қилган ҳадиси шарифда бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келиб: “Мен Қуръондан ҳеч нарса олишга қодир бўла олмаяпман. Менга жоиз бўладиган нарсаларни ўргатинг” дебди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга калимаи тамжидни:

سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر و لا حول و لا قوّة الا بالله

калималарини ўргатиб қўйибдилар.

Бу ҳадисни Аҳмад, Абу Довуд, Насоий, Дорақутний, Ибн Ҳиббон, Ҳоким раҳимаҳумуллоҳ каби муҳаддислар ривоят қилганлар (Абу Довуд, Насоий, Ибн Ҳиббон, Ҳоким, Аҳмад, 4/335; Дорақутний).

Агар Қуръондан қараб ўқиш мумкин бўлганида, ўша Қуръондан бирорта оятни билмаган кимсага оятларни ёздириб берилган бўлар эди. Шунинг учун ҳанафий олимларидан Абу Бакр Муҳаммад ибн ал-Фазл ал-Фазлий (р.ҳ.) бундай деган: «Бирор кимса Қуръонни ўқишни билса-ю, бироқ уни ёддан, қалбидан ўқишни билмаса, унга қироатсиз намозни адо қилиши жоиз бўлишига ижмоъ қилганмиз. Зотан, агар мусҳафдан қараб қироат жоиз бўлганда эди, намозни қироатсиз адо қилиш мубоҳ бўлмаган бўларди» (Қаранг: Ибн Нужайм ал-Мисрий. Баҳр ур-роиқ. 2-жилд. – Миср: Илмия, 1910. – Б. 11).

Имоми Аъзам Абу Ҳанифа (р.ҳ.)нинг фиқҳий қарашини Ибн Абу Довуд (р.ҳ.)нинг таниқли саҳоба Ибн Аббос (р.а.)дан қилган ривояти ҳам тасдиқлайди:

نهانا أمير المؤمنين عمر رضى الله عنه ان نؤمّ الناس فى المصحف و نهانا ان يؤمنا الا المحتلم

“Амир ал-мўъминин Ҳазрати Умар (р.а.) бизни одамларга мусҳафга қараб имом бўлишимиздан ва балоғатга етмагунча имоматчилик қилишимиздан қайтардилар” (ал-Муттақий, «Канз ул-уммол», 1/22837; ат-Таҳонавий, «Эъло ус-сунан», 4/1417).

Ҳанафий мазҳабининг мумтоз фиқҳ даврининг энг сўнгги вакилларидан бири Абдулҳай Лакнавий (р.ҳ.) намозда Қуръондан қараб қироат қилиш ҳукмлари борасида «ал-Қавл ал-ашраф фи-л-фатҳ ъан ал-мусҳаф» («Мусҳафдан луқма бериш борасида шарофатли фиқҳий қараш») номли рисола ёзган. Ушбу рисолада муаллиф Имоми Аъзам Абу Ҳанифа (р.ҳ.)нинг гапларини қувватлаган.

Таъкидлаш лозимки, Қуръондан қараб қироат қилиш ёки имомнинг қироатини Қуръонга қараб кузатиб бориш намознинг бузилишига сабаб бўлади, деган фатвода туриш бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Чунки, бу фатво билан Қуръонни ёд олишга, ҳифз қилишга, мураттаб қориларнинг, моҳир ҳофизи Қуръонларнинг етишиб чиқишига замин бўлади. Бугунги кунда Қуръонни ёд олишга нисбатан бўлган ихлос ва ҳимматларнинг анча озайиб кетгани туфайли, намозда Қуръоннинг ўзидан қироат қилиш дуруст, деган фатво бериладиган бўлса, бу буюк ва савобли амал янада камайиб кетишига сабаб бўлиб қолмасмикин?!

Шу ерда айнан Қуръони карим – мусҳафларга қараб ўқиш намозни бузса-да, деворга ва меҳробларга ёзилган оятларни ўқиш ҳам намозни бузишини таъкидлаб ўтиш керак (Қаранг: Ибн Нужайм ал-Мисрий. Баҳр ур-роиқ. 2-жилд. – Миср: Илмия, 1910. – Б. 11).

2011 йилда ишбилармонлар ислом оламига «электрон меҳроб» таклиф қилдилар. Унга кўра меҳроб компьютерлаштирилади, Қуръони карим саҳифалари секин-секин очилаверади. Қори унга қараб, Қуръонни намозда қироат қилиб бериши осонлашади. Буни кейинчалик, бутун масжиднинг қибла тарафини эллектронлаштириб, Қуръон оятлари ёзилиб, секин-секин ўтиб турадиган қилиш ҳам мумкин. Бу зоҳиран қараганда, қориларга осонлик туғдиради. Бироқ, у Қуръонни ёд олиш, пухта ва пишиқ қориларнинг етишиб чиқишининг олдини олиб қўяди. Меҳробда ёки қибладеворда Қуръон оятларининг кўриниб туриши қориларнинг ҳофизлигини йўққа чиқаради, чала қорилар ёки умуман Қуръоннинг ҳатто битта сурасини ёддан билмайдиган намозхонларнинг кўпайишига сабаб бўлади, наъузу биллоҳ. Шунинг учун бутун дунё уламолари бу фикрга қатъий қарши чиқдилар ва «электрон меҳроб» асло мумкин эмаслигини таъкидладилар.

Бу воқеадан намозда Қуръондан қараб қироат қилинса ёки имомнинг қироатини Қуръонга қараб кузатиб борилса, намоз бузилади, дейилган Имом Аъзам Абу Ҳанифа (р.а.)нинг мазҳаблари нақадар афзал ва ҳаққоний экани маълум бўлади!

Ўрта Осиёнинг ихлосли мусулмонлари азалдан Имоми Аъзам (р.ҳ.) мазҳабига муҳаббатли бўлиб, бу минтақа қорилари, намозхонлари ўз намозларида Қуръондан қараб қироат қилмаганлар. Қуръонни баркамол ҳифз қилишга, иложи борича, ўзлари ҳам, одамларга ҳам, намозни бешубҳа ўқиб беришга интилиб келганлар. Ҳеч ким намозда туриб, ўз имомининг қироатини Қуръонга қараб кузатиб бормаган, қорини текшириб турмаган. Балки, Қуръонни жонқулоғи билан тинглаб, унинг маъно-мазмунини англашга ҳаракат қилиб, хушуъ ва хузуъ ила намозда қоим бўлганлар. Бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолажак!

Ҳамидуллоҳ Беруний