Сирожиддин ал-Билқиний

Ҳамидуллоҳ Беруний · 29.09.2016 2 456 марта ўқилган

Lotin alifbosida

Sirojiddin al—Bilqiniy

(724-805/1324-1403)

Sirojiddin Abu Hafs Umar ibn Ruslon ibn Nosir ibn Solih ibn Shihob ibn Abdulxoliq ibn Abdulhaqq al-Kannoniy al-Asqaloniy al-Bilqiniy al-Misriy rahimahulloh Misrning Asqalon shaharchasiga qarashli Bilqina qishlog`ida Kannona qabilasiga mansub ziyolilar oilasida 724 yil sha`bon oyi (1324 yil iyul)da tavallud topganlar. Uning zehni nihoyatda o`tkir bo`lgani uchun yetti yoshida Qur`onni to`la yod oladi, o`sha paytdagi barcha darslik kitoblarni, jumladan, “Shotibiyya”, “al-Muharrar”, “al-Kofiya ash-Shofiya”, “Muxtasar” kabi tajvid, fiqh, nahvga oid kitoblarni yodlaydi.

Otalari uni o`n ikki yasharligida 736/1336 yilda Qohiraga – Jaloliddin al-Qazviniy (vafoti 739/1338) rahimahulloh, Taqiyuddin as-Subkiy (1284-1355) rahimahulloh kabi taniqli olimlar oldiga olib keladi va duolarini olib beradi.

738/1338 yilda balog`at yoshiga endi qadam qo`yayotgan Sirojiddin al- Bilqiniy rahimahulloh Qohiraga ilmini oshirish maqsadida keladilar va unda butun umr yashab qoladilar. U ahli sunnat va jamoatning yetuk vakili, taniqli shofe`iy olimi Taqiyuddin as-Subkiy rahimahullohdan saboqlar oladi, u bilan fiqh borasida bahslar olib boradi. Jamoliddin al-Asnaviy (vafoti 772/1370) rahimahulloh, Ibn Adlon (1266-1342) rahimahulloh, Zayniddin ibn al-Kattoniy (1255-1337) rahimahulloh kabi o`ndan ortiq ustozlar qo`lida tahsil oladilar. O`sha davr hadis olimlaridan oltita sahih hadislar to`plamini to`la o`qib chiqadilar va bulardan dars berishga ijozatlar oladilar.

U zot ikki marta hajga borganlar. 793/1390 yilda Halabga keladilar va Sulton Zohir Barquqning (1390-1399) hurmatiga sazovor bo`ladi. Bahouddin ibn Aqil (1298-1367) rahimahullohdan so`ng “az-Zoviya” madrasasida bosh mudarris bo`ladilar. Undan oldin Makka madrasasida bir oz muddat dars berganlar. “Ibn Tulun jome`si”da ham dars berganlar. Bir oz muddat qozi askar bo`lganlar.

Sirojiddin al-Bilqiniy rahimahulloh har kuni asrdan shomgacha odamlarning savollariga javob berish bilan mashg`ul bo`lganlar. Ibn Aqil rahimahulloh: “Fatvo berishga eng layoqatli odam udir!” degan edilar.

Sirojiddin al-Bilqiniy rahimahulloh bir necha marta Misr qozi al-quzotligiga taklif qilinadilar, lekin qabul etmaydilar. Biroq, ilmining, taqvosining buyukligi sababli majlislarda eng katta, eng obro`li qozilardan ham yuqori o`tirar edilar. Sirojiddin al-Bilqiniy rahimahullohning o`g`li Badriddin Muhammad al-Bilqiniy (1356-1389) rahimahulloh qozilikka saylangan. U o`z boyligiga madrasa qurdirgan.

Sirojiddin al-Bilqiniy rahimahulloh bitta hadisni bomdoddan peshingacha sharhlab bitkaza olmaganligiga olimlar bir necha marta guvoh bo`lganlar. Bunday olim yuzlab kitoblar yozishi mumkin edi. Biroq, talabalar va fatvo so`rab keluvchilarning ko`pligi, ular bilan juda ko`p vaqtining sarf etilganligi sababli ko`p asar yoza olmaganlar, yozganlarining ham aksariyatini tugata olmaganlar. Uning ba`zi asarlari quyidagilardir:

1. “Mahosin al-istiloh” (“Go`zal istilohlar”). Fiqh, kalom, hadisshunoslikka oid istilohlarga izohlar berilgan asari.

2.“Tazminu kitobi Ibn as-Saloh” (“Ibn as-Saloh kitobiga tazmin”). Usul al-hadisga bag`ishlangan Ibn as-Saloh (1181-1246) rahimahullohning asari asosida yangi ma`no-mazmun bilan boyitilgan asari.

3.“Tashih al-Minhoj” (“al-Minhoj”ni to`g`rilash”). Imom an-Navaviy (1233-1277) rahimahullohning “Minhoj at-tolibin” nomli fiqhga oid asariga izohlardan iborat.

4.“al-Kashshof `ala al-Kashshof” (“al-Kashshof”ga ochuvchi”). Mahmud az-Zamaxshariy (1075-1144) rahimahullohning tafsirga oid “al-Kashshof” nomli kitobiga yozilgan sharh. Sharhini tugata olmaganlar, faqat “Baqara surasi”ning o`rtalarigacha sharh qilingan bo`lib, shuning o`zi 3 jild bo`lgan.

5.“al-Fayz al-Boriy `ala Sahih al-Buxoriy” (“Sahih al-Buxoriy”ga Boriy taoloning fayzi”). Imom al-Buxoriy (810-870) rahimahullohning “al-Jome` as-sahih” asariga yozilgan sharh bo`lib, faqat boshlanishida 20 dan ortiq hadislar izoh qilingan, shuning o`zi bir kitob bo`lgan.

6.“at-Tadrib fi-l-fiqh” (“Fiqh haqida o`rgatmoq”). Juda katta hajm bo`lishi kutilgan, lekin oxiriga yetmagan asari. Fiqhning furu`ot qismiga oid.

7.“at-Ta`dib muxtasar at-Tadrib” (“at-Tadrib”ning qisqartmasi “Odob o`rgatish”). Muallifning “at-Ta`dib” asari katta hajmli “at-Tadrib” asosida yaratilajak muxtasar fiqhiy matn bo`lishi mo`ljallangan. Biroq, bu ham oxiriga yetmagan.

8.“Manhaj al-usuliyyin” (“Usulchilar uslubi”). Usul al-fiqh sohasiga oid asari bo`lib, to`rt mazhabning usul al-fiqhga oid qarashlari qiyosiy tahlil etilgan.

9.“al-Mansus va-l-manqul `an ash-Shofi`iy fi-l-usul” (“Usul borasida Imom ash-Shofe`iydan naql qilingan va dalil topilganlar”). Imom ash-Shofi`iy (767-819) rahimahullohning “al-Umm” (“Ona”) asari asosida uning usul al-fiqhga oid qarashlari to`plangan.

10.“al-Arf ash-shaziy `ala Jomi` at-Termiziy” (“at-Termiziy to`plamiga kuchli hushbo`ylik”). Mashhur muhaddis at-Termiziy (824-892) rahimahullohning “Jomi` as-Sunan” (“Sunnatlar to`plami”) asariga yozilgan sharh, lekin tugata olmagan.

Ibn Qozi Shehba (vafoti 851/1448) rahimahulloh “Tabaqot ash-shofi`iya” asarida Sirojiddin al-Bilqiniy rahimahullohni asr mujaddidi deb maqtaganlar. U zot 805 yil 21 zulqa`da (1403 yil 12 may)da vafot etganlar va o`zi qurdirgan madrasaga dafn etilgan.

Hamidulloh Beruniy

(724-805/1324-1403)

Сирожиддин Абу Ҳафс Умар ибн Руслон ибн Носир ибн Солиҳ ибн Шиҳоб ибн Абдулхолиқ ибн Абдулҳаққ ал-Канноний ал-Асқалоний ал-Билқиний ал-Мисрий раҳимаҳуллоҳ Мисрнинг Асқалон шаҳарчасига қарашли Билқина қишлоғида Каннона қабиласига мансуб зиёлилар оиласида 724 йил шаъбон ойи (1324 йил июль)да таваллуд топганлар. Унинг зеҳни ниҳоятда ўткир бўлгани учун етти ёшида Қуръонни тўла ёд олади, ўша пайтдаги барча дарслик китобларни, жумладан, “Шотибиййа”, “ал-Муҳаррар”, “ал-Кофия аш-Шофия”, “Мухтасар” каби тажвид, фиқҳ, наҳвга оид китобларни ёдлайди.

Оталари уни ўн икки яшарлигида 736/1336 йилда Қоҳирага – Жалолиддин ал-Қазвиний (вафоти 739/1338) раҳимаҳуллоҳ, Тақийуддин ас-Субкий (1284-1355) раҳимаҳуллоҳ каби таниқли олимлар олдига олиб келади ва дуоларини олиб беради.

738/1338 йилда балоғат ёшига энди қадам қўяётган Сирожиддин ал- Билқиний раҳимаҳуллоҳ Қоҳирага илмини ошириш мақсадида келадилар ва унда бутун умр яшаб қоладилар. У аҳли суннат ва жамоатнинг етук вакили, таниқли шофеъий олими Тақийуддин ас-Субкий раҳимаҳуллоҳдан сабоқлар олади, у билан фиқҳ борасида баҳслар олиб боради. Жамолиддин ал-Аснавий (вафоти 772/1370) раҳимаҳуллоҳ, Ибн Адлон (1266-1342) раҳимаҳуллоҳ, Зайниддин ибн ал-Каттоний (1255-1337) раҳимаҳуллоҳ каби ўндан ортиқ устозлар қўлида таҳсил оладилар. Ўша давр ҳадис олимларидан олтита саҳиҳ ҳадислар тўпламини тўла ўқиб чиқадилар ва булардан дарс беришга ижозатлар оладилар.

У зот икки марта ҳажга борганлар. 793/1390 йилда Ҳалабга келадилар ва Султон Зоҳир Барқуқнинг (1390-1399) ҳурматига сазовор бўлади. Баҳоуддин ибн Ақил (1298-1367) раҳимаҳуллоҳдан сўнг “аз-Зовия” мадрасасида бош мударрис бўладилар. Ундан олдин Макка мадрасасида бир оз муддат дарс берганлар. “Ибн Тулун жомеъси”да ҳам дарс берганлар. Бир оз муддат қози аскар бўлганлар.

Сирожиддин ал-Билқиний раҳимаҳуллоҳ ҳар куни асрдан шомгача одамларнинг саволларига жавоб бериш билан машғул бўлганлар. Ибн Ақил раҳимаҳуллоҳ: “Фатво беришга энг лаёқатли одам удир!” деган эдилар.

Сирожиддин ал-Билқиний раҳимаҳуллоҳ бир неча марта Миср қози ал-қузотлигига таклиф қилинадилар, лекин қабул этмайдилар. Бироқ, илмининг, тақвосининг буюклиги сабабли мажлисларда энг катта, энг обрўли қозилардан ҳам юқори ўтирар эдилар. Сирожиддин ал-Билқиний раҳимаҳуллоҳнинг ўғли Бадриддин Муҳаммад ал-Билқиний (1356-1389) раҳимаҳуллоҳ қозиликка сайланган. У ўз бойлигига мадраса қурдирган.

Сирожиддин ал-Билқиний раҳимаҳуллоҳ битта ҳадисни бомдоддан пешингача шарҳлаб битказа олмаганлигига олимлар бир неча марта гувоҳ бўлганлар. Бундай олим юзлаб китоблар ёзиши мумкин эди. Бироқ, талабалар ва фатво сўраб келувчиларнинг кўплиги, улар билан жуда кўп вақтининг сарф этилганлиги сабабли кўп асар ёза олмаганлар, ёзганларининг ҳам аксариятини тугата олмаганлар. Унинг баъзи асарлари қуйидагилардир:

1. “Маҳосин ал-истилоҳ” (“Гўзал истилоҳлар”). Фиқҳ, калом, ҳадисшуносликка оид истилоҳларга изоҳлар берилган асари.

2.“Тазмину китоби Ибн ас-Салоҳ” (“Ибн ас-Салоҳ китобига тазмин”). Усул ал-ҳадисга бағишланган Ибн ас-Салоҳ (1181-1246) раҳимаҳуллоҳнинг асари асосида янги маъно-мазмун билан бойитилган асари.

3.“Тасҳиҳ ал-Минҳож” (“ал-Минҳож”ни тўғрилаш”). Имом ан-Нававий (1233-1277) раҳимаҳуллоҳнинг “Минҳож ат-толибин” номли фиқҳга оид асарига изоҳлардан иборат.

4.“ал-Кашшоф ъала ал-Кашшоф” (“ал-Кашшоф”га очувчи”). Маҳмуд аз-Замахшарий (1075-1144) раҳимаҳуллоҳнинг тафсирга оид “ал-Кашшоф” номли китобига ёзилган шарҳ. Шарҳини тугата олмаганлар, фақат “Бақара сураси”нинг ўрталаригача шарҳ қилинган бўлиб, шунинг ўзи 3 жилд бўлган.

5.“ал-Файз ал-Борий ъала Саҳиҳ ал-Бухорий” (“Саҳиҳ ал-Бухорий”га Борий таолонинг файзи”). Имом ал-Бухорий (810-870) раҳимаҳуллоҳнинг “ал-Жомеъ ас-саҳиҳ” асарига ёзилган шарҳ бўлиб, фақат бошланишида 20 дан ортиқ ҳадислар изоҳ қилинган, шунинг ўзи бир китоб бўлган.

6.“ат-Тадриб фи-л-фиқҳ” (“Фиқҳ ҳақида ўргатмоқ”). Жуда катта ҳажм бўлиши кутилган, лекин охирига етмаган асари. Фиқҳнинг фуруъот қисмига оид.

7.“ат-Таъдиб мухтасар ат-Тадриб” (“ат-Тадриб”нинг қисқартмаси “Одоб ўргатиш”). Муаллифнинг “ат-Таъдиб” асари катта ҳажмли “ат-Тадриб” асосида яратилажак мухтасар фиқҳий матн бўлиши мўлжалланган. Бироқ, бу ҳам охирига етмаган.

8.“Манҳаж ал-усулиййин” (“Усулчилар услуби”). Усул ал-фиқҳ соҳасига оид асари бўлиб, тўрт мазҳабнинг усул ал-фиқҳга оид қарашлари қиёсий таҳлил этилган.

9.“ал-Мансус ва-л-манқул ъан аш-Шофиъий фи-л-усул” (“Усул борасида Имом аш-Шофеъийдан нақл қилинган ва далил топилганлар”). Имом аш-Шофиъий (767-819) раҳимаҳуллоҳнинг “ал-Умм” (“Она”) асари асосида унинг усул ал-фиқҳга оид қарашлари тўпланган.

10.“ал-Арф аш-шазий ъала Жомиъ ат-Термизий” (“ат-Термизий тўпламига кучли ҳушбўйлик”). Машҳур муҳаддис ат-Термизий (824-892) раҳимаҳуллоҳнинг “Жомиъ ас-Сунан” (“Суннатлар тўплами”) асарига ёзилган шарҳ, лекин тугата олмаган.

Ибн Қози Шеҳба (вафоти 851/1448) раҳимаҳуллоҳ “Табақот аш-шофиъийа” асарида Сирожиддин ал-Билқиний раҳимаҳуллоҳни аср мужаддиди деб мақтаганлар. У зот 805 йил 21 зулқаъда (1403 йил 12 май)да вафот этганлар ва ўзи қурдирган мадрасага дафн этилган.

Ҳамидуллоҳ Беруний